Αλλάζει το κράτος;

Νίκος Παρασκευόπουλος ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 27.01.2015

Σε πολλές θέσεις – κλειδιά όμως εδρεύουν επιτήδειοι. Ας τους ονομάσουμε γραφειοκράτες. Κλείνουν ο ένας το μάτι στον άλλο, θυμίζουν ότι η πρακτική εφαρμογή της πολιτικής είναι δική τους υπόθεση, ότι τα ολιγομελή «γραφεία υπουργού» έρχονται και παρέρχονται

Το ερώτημα είναι παλιό, ανθεκτικό και θα απασχολήσει άμεσα αρμόδιους και αναρμόδιους: με την εκλογή μιας νέας κυβέρνησης, θα αλλάξει και το κράτος;

Πολυσήμαντη φυσικά η λέξη κράτος, κατά καιρούς άλλωστε και κατά τις διαθέσεις εναλλάσσεται με άλλες (Δημόσιο, πολιτεία κ.λπ.). Παρ' όλα αυτά, στις περισσότερες εκλογές το κράτος εμφανίζεται σαν κάτι δοσμένο και αυτονόητο χωρίς να απασχολεί υπαρξιακά. Στη μεταπολεμική περίοδο ιστορικές στιγμές όπου η αλλαγή κυβέρνησης άγγιξε και τον ίδιο τον σκληρό πυρήνα του κράτους συνιστούν η Μεταπολίτευση και ίσως επίσης η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία το 1981, όταν κάποιοι περίεργοι τύποι με ζιβάγκο, φαβορίτες και -συνήθως- γενάκια, άγνωστοι προηγουμένως ώς και στον θυρωρό της πολυκατοικίας τους, βρέθηκαν στο προσκήνιο. Λίγο πριν κυριαρχούσε το «κράτος της Δεξιάς», ενώ το τότε ΠΑΣΟΚ εμφανίστηκε όχι ως Αριστερά, αλλά πάντως σαφώς διαφοροποιημένο από τους προκατόχους της εξουσίας.

Μοιάζει η σημερινή συγκυρία με εκείνη του 1981; Σε ό,τι αφορά τη σχέση κυβέρνησης – κράτους – κοινωνίας οπωσδήποτε όχι. Διαφορές: Το 1981, όταν η κυβέρνηση άλλαξε, είχε προηγηθεί στις αλλαγές η ίδια η οργανωμένη κοινωνία με τις δομές της: συνδικαλιστικές ενώσεις, επιστημονικοί σύλλογοι (Δικηγορικοί Σύλλογοι, Τεχνικά Επιμελητήρια, φοιτητικές παρατάξεις κ.λπ.) ήδη προωθούσαν πολιτικοκοινωνικές μεταβολές, με μορφή πολλών μικρών ανατροπών.

Σήμερα τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα και μάλλον πιο συντηρητικά. Η πολιτική αλλαγή προλαβαίνει τη μεταβολή των αρθρωμένων κοινωνικών δομών. Ναι, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, χτυπημένο από την ανεργία και τη φτώχεια, επιθυμεί μεταβολές συστημικών διαστάσεων. Ισως όμως, λόγω του φόβου ή της ιστορικής αδράνειας, οι οργανωμένες δομές δεν έχουν αλλάξει φυσιογνωμία, ούτε έχουν την παλιά δυναμική. Στη σύγχρονη συγκυρία καθοριστική είναι επίσης η εξάρτηση από τον διεθνή χώρο και την παγκόσμια οικονομία. Εξωτερικές πιέσεις χειραγωγούν την εσωτερική πολιτική, όχι μόνο στην επικράτεια της οικονομίας, αλλά παντού: υπαγορεύουν κοινοβουλευτικές πρωτοβουλίες, προνοιακές πολιτικές και διαρθρωτικές αλλαγές, σε βαθμό ιστορικά πρωτοφανή.

Τι θα συμβεί, λοιπόν, αύριο (σήμερα); Από τις πύλες των υπουργείων θα περάσουν νέα πρόσωπα, συνοδευόμενα από λίγους συνεργάτες: γενικό γραμματέα, συμβούλους, εντός ολίγου και διοικητές ή προέδρους οργανισμών. Ομως ο υπηρεσιακός μηχανισμός, το λεγόμενο βαθύ κράτος, θα μείνει –ορθά- στη θέση του. Οπως είναι ευνόητο, οι υπουργοί οι ίδιοι δεν μπορούν να ασχολούνται με την καθημερινή εφαρμογή των μέτρων, ενώ οι δικοί τους, οι σύμβουλοι, δεν έχουν εξουσία να εκδίδουν εκτελεστές πράξεις. Το «κράτος» θα μένει στα ίδια χέρια. Πώς θα συμπεριφερθεί ως συλλογικότητα;

Σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες υπάρχουν ευσυνείδητοι υπάλληλοι, που «κάνουν δουλειά για πολλούς» και θα συνεχίσουν το έργο τους. Σε πολλές θέσεις–κλειδιά όμως εδρεύουν επιτήδειοι. Ας τους ονομάσουμε γραφειοκράτες. Κλείνουν ο ένας το μάτι στον άλλο, θυμίζουν ότι η πρακτική εφαρμογή της πολιτικής είναι δική τους υπόθεση, ότι τα ολιγομελή «γραφεία υπουργού» έρχονται και παρέρχονται, ενώ οι ίδιοι μένουν. Εχουν τεχνογνωσία, ξέρουν να επισπεύδουν, να καθυστερούν ή να κωλυσιεργούν, γνωρίζουν καλά τι σημαίνει «διακριτική εξουσία», έχουν δικτυωθεί με παράπλευρα ισχυρά κέντρα. Μπορούν να σηκώνουν το τηλέφωνο και να ενημερώνουν άτυπα δημοσιογράφους, αστυνομικές υπηρεσίες, εισαγγελείς, οικονομικούς παράγοντες, κομματικούς πάτρωνες, έως και εκκλησιαστικούς παράγοντες. Κάποιοι από τους πάτρωνες είχαν βοηθήσει στην αναρρίχησή τους, ήταν οι «πλάτες» τους. Δεν εξαφανίζονται μονομιάς, αποτελούν ενεργό δίκτυο, σωστή αράχνη.

Οι γραφειοκράτες, με κεκτημένη ταχύτητα ισχύος, θα εισφέρουν τις γνώσεις και τη σύμπραξή τους, αλλά μόνο με ανταλλάγματα. Θα προσφέρουν ευκαιρίες θέλοντας να καταστήσουν συνένοχους, και επομένως υποχείριά τους, τους νέους κυβερνητικούς παράγοντες. Θα προσπαθήσουν να αφομοιώσουν τους νέους σε δίπολα «πάνω - κάτω γειτονιά» κι αν αποτύχουν, θα επιχειρήσουν υπονομεύσεις.

Πολλοί σήμερα ανατριχιάζουν από ενθουσιασμό ή από φόβο στην ιδέα μιας αριστερής κυβέρνησης. Για να αποκτήσει όμως ουσιαστικό και με διάρκεια αντίκρισμα η ιδέα αυτή, χρειάζονται πολλά. Μια κυβέρνηση που θα απορροφηθεί από τα οικονομικά προβλήματα και και θα υποτιμήσει τα μυστήρια της διοίκησης θα αντιμετωπίζει διαρκώς βραχυκυκλώματα. Χωρίς περιθώρια εδώ για συνταγές, περιορίζομαι σε μια κάπως αφηρημένη σκέψη: εκτός από τις αλλαγές προσώπων, χρειάζονται κατ' εξοχήν αλλαγές σχέσεων και δομών, με στόχο τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη.